Баһылай кэпсээннэрэ

 ДОҔОР

Тыкаарылаах уонна Көтөх халыҥ сиһиттэн соҕотох суор суксулдьуйан тахсан Тыкаарылаах үрдүгэр турар хаппыт муҥураах төбөтүгэр сохсос кына олоро түстэ. Уонна киниттэн атын манна тыынар тыыннаах баара биллибэтэ. Түптэлэс тымныы үгэннээн хаарга умсан утуйа сытар куруппааскыга арай кырынаас обургу үөмэн сыбдыйан кэлэн хаарга умсан хаалла. Маны көрөн хара суор иһигэр “бэрт бэрт оо тутара буоллар былдьаан сиэ этим, дьэ хайаһар сатана кырата да бэрт”- кырынаас кыылы мыына санаата суор. Дьэ баччаларга ас көстөрө ыархан. Саатар куобан суох дии санаат култ-халт кынан куолайын тыаһатта. Бу били Түбэ Кырдьаҕаһын сырсар Доҕор суор билигин да баар эбит. Кини обургу тугу аһаан сиэн баччаҕа кэлбитэй . Ол олордоҕуна били кырынаас умсубут сириттэн чугас соҕус хаар бурҕас кынна даа куруппааскы эрэйдээх моонньугар кырынааһы ытыттарбытынан көтөн тирилээн иһэн үрэх ортотугар тиийэн түстүлэр. Доҕор обургу маны көрөөт үөрэн “хоох хоох ,хоор”-диэн олорор муҥураатыгар өрутэ өгдөҥөлөөн дапсыҥнаан ылла. Көтөн күпсүйэн тахсан моонньун тосту кэрбэтэн өлбүт куруппааскы таһыгар түһэн кырынаас мунҥааҕы сыыһа халты сытыы тумсунан тоҥсуйан кыйдаан кээстэ. Астыммыт киһилии иһин түгэҕэр үөрүү ырыатын ыллаан “халк хулх”- саҥара саҥара сибилигин өлбүт куруппааскы сылаас хаанын уолугун үүтүн дьөлөн үссэнэ олордо.
Үрүйэ халдьаайытын быарыгар эргэ арҕахха быйыл ийэ буолаары сытар тыһы эһэ ыархан ньиксик сыттаах хараҥа арҕаҕар хараҕын ааспакка ытыһын саланаат нөҥүө өртүгэр эргиллэн салгыы утуйан хаалла. Арай ыраах ханна эрэ хара суор кыланар саҥата кулгаахҕар иһиллэн ааста. Сотору саҥа тыын эбиллээри арҕах иһинээҕи муоҕун тарынан сылаас кына бугунна.
Доҕор суор хара хара аһаан куруппааскы эрэйдээх түүтүн эрэ хааллараат топпут уоҕар өрө көтөн тахсан “холууп,холууп”- диэн иккитэ үстэ хаһыытаан Ыстааннаах диэкки хонук сиригэр күпсүйэ турда.
Силээкээн үрэҕэ киэһээҥҥи имик самыкка куустаран тоһуттар тымныыга киэргэйэн киэһээҥҥи ый сырдыгар туналыс кына түстэ. Арай түүҥҥү тибии тыалыгар куруппааскы түүтэ ыраахха дылы тэлибирии көттө.

Эбэ үрэҕэ. Силээкээн халыҥ сиһиттэн хомуйар ыраас уутун сыккыс кынан сүүрдэн саас аайы Саалкат эбэтигэр күҥкүс буолан кур лаҥха аннынан харылыы сүүрэн киирэн Эбэ уутугар үөрбүттүү кутуллар, күөл уутугар буккуһан дьиримнии түһээт өлбөөрөн били ыраас дьүһүнүн сүтэрэн дириҥ далай Эбэ буолан хаалар. Бу үрэх Силээкээҥҥэ түһэр үрүйэтигэр тайахха иитиллибит торуос туһахха иҥнибит иккилээх тыһы тайах бу тимир быаттан босхолоно сатаан сэниэтэ эстэн сытар. Тимир туһах тайах синньигэс моонньун ыга тутан нэһиилэ тыынан хардыргыыр. Салгыны эҕирийэ сатаан айаҕын атан сытаахтыыр. Оо тайах муҥнаахха олоҕун бүтэһик чааһа кэлэн икки күлтэйбит хараҕыттан ыппыраас дьэҥкир таммах хаарга түһээт тоҥон туттайан хаалар. Эрэйдээх бу түүнү тыыннаах туораан үрүҥ күнүн аны биирдэ көруө дуо.
Доҕор обургу уруккута буолбатах билигин, оо урут эдэригэр доҕоро барахсанныын бу Сэттэ Элгээн үрдүк халдьаайытын аҕыйахта дайбаан туорууллар этэ. Кулун тутар бүтэһигин эргин доҕоро барахсанныын таптал оонньуутун оонньоон сааскы ыраас салгыҥҥа халаахтаһан, имэҥ күүһүн билэллэрэ. Үс көмүс сымыыттарын солбуһа баттааннар От ыйын өҥүрүк куйааһыгар оҕолорун батыһыннаран Силээкээн киэн толоонугар көтүтэ үөрэтэллэрэ ээ. Кырдьаҕас суор хонон олорор ордуктаах тиитин ортоку лабаатыгар олорон урукку эдэр сааһын санаан соҕотох соруйан олордо. Түптэлэс тымныылаах хараҥа түүн ортото ааһан өр олорбутуттан көһүйбүт суор кынаттарын сараадытан атахтарын эр биир ууннартаан тыыллаҥнаан ылла. Тоҥ тумсугар мустубут тыынын кыратын олорор мутугар туора маары сотунна.
Бу айылаах түптэлэс тымныыга илин саҕах кыыһан кыһыҥҥы күн кытыастан аадьуо устан сири дойдуну соһутумардыы оргууй тииттэр төбөлөрүгэр олорон аан дойдуну бүтүннүү кууһан сылаас иэйииннэн кууһан кээстэ. Кэрии саҕатыгар кукаакылар “ыы ыы,ии ии”-дэһэн ас көрдөөн тииттэн тииккэ, мастан маска тэлээриһэн көттүлэр. Арай тымныыга кыһаллыбат кып кыра кыһыл түөстээх ымыы лаглаччы үүммүт бэс туорааҕын сиэмэтин ичигэстиир. Доҕор обургу дьуккаахтара тураннар олоруо дуо үрүҥ күнүн сардаҥатыгар уйдаран көтөн тахсаат көҥүл боотур буоларын биллэрэн ис иһиттэн эҥсэн “холууп холууп”- диэбитэ сиһи үрдүнэн эҥсиллэн дуораһыйа турда. Суор обургу суксулдьуйан хаан хабар харах уутун иһэр кунэ буолбутун өтө сэрэйэн Эбэ үрэҕин диэкки сур-сар дайбаата. Өндөл халлаан өрөгөйдөөх көтөрө Эбэ үрэҕин үрүйэтигэр тыына бобуллан өлөн эрэр иккилээх тайаҕы сыыһа түһүө дуо. Көҥүл көтөр иҥсэ мэнэгэй ырыатын ыллаан ыраас халлааҥҥа кулахачыйа эргийэн,үөһээ кыырайан тахсаат кынатын кыптыыйдыы туттан суруллан түстэ да бүтэһик тыыныгар сытар тайах муҥнаах иннигэр сохсос кына түстэ. Харах уутун иһээри кулух халык диэн өрүтэ өгдөҥөлөөт өлөн эрэр тайах төбөтүн үөһэ сабдык кына олоро түстэ.

Түүҥҥү күтүр хараҥа туохтан эрэ күрэнэрдии арҕаа саҕах хоонньугар аадьуо сыҕарыйан тахсан эрэр күн уотугар баһыттаран саһан симэлийэн хаалла. Илин саҕах имэ кыыһан кэрэ көстүү тииттэр төбөлөрүттэн саҕаланна.
Сатаҕа кыстаан олорор ыаллар дьиэлэрин аана аһыллан сылаас салгын туман буолан өрө оргуйан таҕыста ону кытта тэҥҥэ аан төттөрү сабыллан лип кынна. Сарсыардааҥҥы тымныы дьыбарга тахсыбыт киһи халыҥ үтүлүгүн уоһунан илиитин быктаран аан кэннигэр истиэнэҕэ ыйанан турар туоһапканы ылан санныгар иилинээт күрдьүккэ анньыллан турар хаппыт тиитинэн бэйэ оҥоһуу туут хайыһарын ылан кэтэн кээстэ, итигэннэ дьиэ таһыгар бачыгыраан турар киһи уҥуохтарын таһынан хайыһар урукку суолунан Саалкат диэкки аадьуо хаама турда. Кинини арыаллаан тахсан эрэр кыһыҥҥы күн саһарҕата аадьуо батыһан истэ. Киһи улам чэпчээн, хаамара сыыдамсыйан тымныыга тыынын кырыатыгар тэтэрбит маҕан сырайа көстөр,дьып дьап курдук таҥныбыт алтуончалаах аҕам саастаах хайалара эбитэ буолла диэн таайа сатыыр ээ киһи. Бээ бээ бу кини Саалкаттан тахсар Эбэ үрэҕин үрүйэлэригэр тайахха икки үс туһаҕы иитээччи ээ . Иннигэр баран иһэр хара улахан ыта тохтуу түһээт суолтан туора ойуулаан аҕыйахта көстөөт сүтэн хаалла. Хайыһардаах киһи аадьуо хайыһарын сыыйа тэбэн иһэн тохтоон ытын күүттэ. Өтөр буолаат ыта ааттаах улахан куобаҕы туора ытыран кэлэн иччитин иннигэр бырахта. Хайыһардаах киһи үөрбүт сырайа мэлэс кынан бэргэһэтин өрө анньынаат төҥкөйөн куобаҕы ылан ыараҥнатаат суол кытыытыгар турар үөт мутугар төбөтүттэн ыйаан кээстэ. Кэлэн иһэн ылан ааһыа буоллаҕа. Бүгүҥҥү бастакы булдуттан үөрэн Байанай кырдьаҕаска махтанан тоҥхох кынаат табааҕын уматтан оборбут хойуу буруотун үрэн тунаардан кээстэ. Уонна Арбаҥдаҕа киирэн эбэни ортотунан Саалкат аартыгын көрбүтүнэн түһүнэн кээстэ.
Бу иччитин иннигэр иһэр улахан хара ыт ааттаах куобахчыт ыт. Идэтэ ол эрэ,дьэ хайдахтаах да дириҥ хаарга итинник сытырҕалаан баран суолтан туора ойдо да эбэһээт куобахтаах төннөр. Хайдах ити кини тоҥуу хаарга куобаҕы тутарын иччитэ сөҕөр эрэ.
Бу хайыһардаах киһи аата Бииттэр диэн эбит,ааттаах көнө үтүө майгылаах, амарах сайаҕас киһи этэ буоллаҕа. Ити кини туһаҕар иҥнибит иккилээх тайаҕы Доҕор суор урут булан билигин да тыыннаах тайах хараҕын онон сиэри тайах төбөтүгэр сохсос кынаат үөрүүтүттэн “хоруук”-диэн хатаннык кыламмытыгар тайах муҥнаах соһуйан төбөтүн илгистэн көмүскэмитэ буолан суору көтүттэ. Итигэннэ хараҕа симиллэн баай хара тыа хаһаайынын Байанай кырдьаҕас олорор олгуйугар баар буолан хаалла. Уонна “тоҕо миигин маннык дьылҕалаатын”- диэбитигэр Байанай кырдьаҕас сылаас үүс тириитэ үтүлүгүнэн тайах хоҥоруутун имэрийээт “чэ,Бар эн ыйааҕын итинник”- диэт тайах эрэйдээҕи төттөрү утаарда. Тыыннаах буолуу утаҕа быстан хараҕа симиллэн тайах ыраах да ыраах туох да тирэнэрэ суох сир устун бара турда. Һуу тайах эрэйдээх олох олорон бүттэҕэ ити арай Доҕор суор үөрэн тайаҕы тула дапсыҥнаан аһыыр үөрүүтүн айхаллыы сырытта.
Убай Биитэр Саалкакка киирэн сатыы хааман итииргээн тохтоон бэргэһэтин сэгэтэн өрө анньынаат уолугун сиэбиттэн табааҕын ылан тураа эрэн тарта. Таһыгар олорор ытыгар киһилии саҥаран төбөтүн имэрийээт “чэ Моойто бүгүн Туустарга туораабыппыт быһа туһахтарбытыгар ааһыахпыт, оҕонньордооххо төннөн иһэн сылдьыахпыт”- диэбитин ыта өйдөөбүттүү өрдөөҕү тоҥ хайыһар суолун устун аадьуо айанныы турда. Убай санаатыгар Байанай кырдьаҕас баҕар бүгүн баттаабыта буолаарай диэт тоҕо эрэ санаата көнньүөрэн “эһэкээн”- диэт ытын кэнниттэн туохтан эрэ үөрбүттүү сыыдамнык тэбэн истэ.

Доҕор обургу тайах муҥнаах аҥар хараҕын сытыы тумсунан дьөлө охсон баран тумсугар омурдан өрө хантайан сылаас харах уутун астыммыттыы иһэн таҥалайын таҥсынна. Уу бу тымныыга маннык дьолго өтөрүнэн тиксибэтэҕэ ыраатта. Уҥа хаҥас олоотоот тайах иккис хараҕын уутун иһэн баран дьэ налыччы харах дьүккэтин оҥо хаһан сиэн аһаан таҥсырынан, сабдык ибдик хамсанан өгдөкөччүйэ сырытта.
Бу кэмҥэ мантан чугас соҕус Көтөхтөн тахсар үрүйэ халдьаайытын симилэҕэр улахан өкөгөр тиит анныгар саҥа арҕахха өссө биир тыынар тыыннаах эбиллэн эдэр эһэ бастакы оҕотун төрөөн сытар. Хараҕа суох,түүтэ суох ньылба оҕотун дэлби салаан баран ийэ эһэ оҕотун аргыый хоонньугар сыҕарытан эмийин чопчутун буоларда. Саҥа киһи айылгыта таайан сылаас хойуу үүттү амсайаат эмэн киирэн барда. Ийэ эһэ таптал иэйии күүһүгэр угуттанан сылаас арҕаҕар оҕотунаан утуйан буккураһан хааллылар.Арай дөрүн дөрүн Доҕор хаһыыта “тур тур ас баар”- диэбитии эһэ түүлүгэр киирэн ааһар. Туох барыта туохтан эрэ ситимнээҕин курдук сирдээҕи олох ситимэ салҕанан бара турда.
Убай Бииттэр иннигэр испит Моойто биир хаппыт тиит анныгар кэлэн иччитин күүтэн олорон иччитэ кэлбитигэр “моҥ”- диэн хаппыт тиит төбөтүн ыйардыы көрдө. Убай ону “ээ чэ,тугу көрөҕүн”- диэт Моойто кэтэҕин истээх үтүлүктээх илиитинэн имэрийэн туран көрбүтэ тиит чыпчаалыгар баай хара тыа маанылаан кыыла киис олорор эбит. Убай үөрэн сэксэйэн бэргэһэтин өрө анньынан баран туоһапкатын ылан “Байанай барахсан махтал”- диэт туоһапка тыаһа час кынна да киис эрэйдээх үөһэттэн мутуктан тутукка охсулла охсулла сыа хаарга батары түһэн хаалла. Ааттаах бороҥ кииһи хаар анныттан ороон таһааран сахсыйа түһээт үрүсээгин түһэрэн уктан кээстэ. Астыммыттыы табааҕын уматтан охто сытар хаппыт маска олорон иһигэр “Эһэкээн дьэ маанылаатыҥ ээ бүгүн”- аны Моойто туппут үс куобаҕа баар аара суолга ыйаан испитэ.
Үрэх саамай синньиир сиригэр кэлэн мантан чугас үрүйэ тахсар онно туһахтаах этэ. Ол баран иһэн иннигэр туһаҕын диэкки тайах барбыт суолун көрөн “арааһа Байанай биэрбит”- диэт хаамыытын түргэтэттэ. Иннигэр турар арыы бөлкөй талаҕы аһаатын кытта Доҕор суор соһуйан “хаар,хоох хоох”- диэбитинэн иһийэн турар чуумпуну биирдэ аймаан кээстэ. Ону кытары тэҥҥэ ол хохтоох саҥа дуораанын истэннэр чугас эргиннээҕи суордар бииртэн биир эбиллэн астан тииһинээри тиит аайы тула олорунан кэсбилэр. Оок хара суорум,улуу арыалдьытым былыр булаҥҥын харах уутун иһэн чуумпуран, киһи булдун бэйэҥ эрэ мэҥиэстээри саһан олорон соһуйдуҥ дуу. Мантан инньэ эн бэйэлээх биһикки доҕордоһорбут дуу диэн санаа ыраах сүрэҕэр охсуллаат тас эйгэҕэ тахсан тоҥ салгыҥҥа ырааппакка маска окко иҥэн сүтэн хаалла.
Баай хара тыам барахсан Убай Бииттэри улҕаа булдунан күндүлээтэҕин көрүҥ эрэ. Булчут киһи сиэринэн соторутааҕыта өлбүт тайах үөһэ олорон астыммыт киһилии дуоһуйа табахтаата. Булчут уотун буруота халыҥ сис ортотуттан чуумпу халлааҥҥа туруору тахсан халлааҥҥа харбаста, олдооҥҥо ыйаммыт кыра солуччахха көмүрүө хаар ууллан сыыгынаата. Тоҥ лэппиэскэ кулуһуҥҥа ириэрилиннэ. Чай оргуйуор дылы тайаҕын дьаһан кыһыҥҥы кылгас күҥҥэ чуут астаан этин суордар тыыппаттарын курдук сабан баран кэтэһэн олорор кыра бырааттарыгар тыҥатын кыралаан онно манна тамнаата. Улахан тиит төрдүгэр тайаҕын төбөтүн илдьэн быһыллыбыт моонньунан олордьу ууран кээстэ. Чайдыы охсоот кыра эт үрүсээгэр уктан төттөрү айаныгар турда. Киһи барахсан бултуйан санаата көнньүөрэн сылайарын умнан ытын кэнниттэн киэһээҥҥи дьыбарга тыына туман буолан кэннигэр хаалан истэ.
Доҕор суор дьэ аны саҥа икки атахтаах булдуттан тииһинэн тотуор диэри аһаан баран били төрөөн сытар эһэ арҕаҕын үрдүгэр турар өкөгөр тииккэ хонордуу оҥоһунна. Ооксии кини обургу урут икки эрдэхтэринэ доҕоро баччаларга куобаҕы тааҕы таах ситэн оройго биэрэрин санаан “хулт хулт “-саҥаран өлбүтэ ырааппыт доҕорун санаан ылла ээ. Онто оруобуна бу өкөгөр тииккэ иккиэн хонон олорон доҕоро түүн тоҥон хаалбыт этэ. Бу тиит төрдүгэр доҕорун хаалларан баран ыраах Кучакы сиринэн сылдьан баран бу эргилиннэ. Кырдьаҕас суор саҥа хаһаайын төрөөн сытар тиитигэр олорон кини обургу ону билбит курдук “холуп”- диэт төбөтүн кынатыгар уктан олус топпутуттан омуга кэлэн нухарыйан утуйан хаалла. Суор “холуп”- диэбитин аллара сытар оҕолоох эһэ төһөөн түүлүгэр истэн “ээ ити кэтэс кэтэс сотору уһуктан тахсыахпыт Доҕор “-диэт эһэ тиэрэ түһэн кыыпкыра оҕотун иккис эмийин чопчутугар көһөрөн баран бэйэтэ баппаҕайын салҕанан баран көп түүтүн быыһыгар эмиий эмэр оҕотун кууспутунан утуйан хаалла. Сир анныгар өссө икки сүрэх тэбэр, улуу тапталга куустаран сир ийэҕэ ситтэрбэт дьолу аны кинилэр сырсыахтара.
Үрүсээгэр мэнээк сүгэһэрдээх Убай Биитэр Саалкакка киирэн Туус Уйбаан үүтээниттэн оһох буруота тахсарын көрөн сылайбытын дьэ биллэ. Туран тыын ыла түһээт үтээн диэкки түһүнэн кээстэ. Моойто ону билэн дьиэ диэкки сүүрдэ. Тиийэн аргыый “моҥ,моҥ”- диэбитигэр Туус Уйбаан тахсан билэр ыта буолан “ээ һатана тоҕо кэллиҥ”- диэт төттөрү киирэн хаалла. Убай кэлэн үрүсээгин устан таҥаһын тэбэнэн баран дьиэ кыра аанын аһан иһирдьэ ааста. Туус Уйбаан соһуйан “ээ бу киһи эбит дуу “-диэт оһоххо турар чаанньыктан итии чай кута, кута кэпсэппитинэн барда. Убай бултуйан иһэрин истэн Туус Уйбаан “алакыы, Байанай барахсан”-диэт Баай Барыллаах Байанай кырдьаҕаска анаан оһоххо арыылаах лэппиэскэ,табаах бэристилэр. Үрүсээги киллэрэн эт быһан оҕонньотторго бэрсээт сынньана түһэн уонна итии чайы астына иһэн сылайбыта ааһан Убай Биитэр тахсан Саталыыр суол устун хайыһарын соһон истэ. Кыһыҥҥы күн киэһэрэн, тула барыта чуҥкуйан, хоту диэккиттэн хотун хараҥа халыйан тахсан Сири дойдуну биир кэм хараҥаннан бүрүйэн кээстэ. Арай туолбут ый аны мин ирээтим кэллэ диэбиттии илин саҕаттан иҥиэттэ иҥиэттэ тахсан кэллэ. Кэриигэ аһыы тахсыбыт куобах атах тыаһын истэн куттал баар дуу диэбиттии ороҕун устун сүүрэн тэйэ турда.

Түүнү быһа олорбут Доҕор суор өр олорон көһүйбүт этин сиинин дьигиһийэн аһарына сатаата, сааһыран дуу хайаан дуу көһүйбүт этэ сиинэ уһуктубакка өссө эбии дьиппиэрэн өкөгөр тиититтэн суулла сыһан кынатынан сапсыммытыгар үрдүгэр турар мутук хаара көхсүгэр кэлэн түстэ. Суор өссө да үөл дүөл турар халлаан сарсыардааҥҥы дьыбарыттан саллыбыттыы тоҥ тумсун хоҥноҕун анныгар уктан кээстэ. Урукку эдэр кэминээҕи сырыытын санаан иһэн утуйан хараҕа симиллэн хаалла.”Тур эрэ айа, көмнөх хаарым ыйааһынын үөһэ эн эпсэн сылайдым”- диэбитии кырдьаҕас тиит сылайбыттыы иҥиэттэн кээстэ. Эмиэ куруук хатыланар хартыына курдук халыйан турбут хараҥаны үтэйэн үрүҥ күн сырдыга тугу барытын уһугуннаран мичээрдээбитинэн тахсан кэллэ. Тахсан эрэр күн үрдүнэн итир былыт кыһыҥҥы тымныыга күн сардаҥатыттан кытыаста умайда. Доҕор бачча үчүгэйгэ кини эрэ олоруо дуо олорор мутугуттан ойон кээһээт кынаттарын тэнитэн көтөн күпсүйэн тахсан бэҕэһээҥҥи сирин диэкки барда. Туох эбит тайах муотарагыттан ордубута дуу диэн тайах өлүктээх сиргэ тиийэн элиэтээн эргийдэ , үөһэттэн көрүөлээн үссэнэр көрдөөтө. Кыһыҥҥы кыстыыр кыра көтөрдөр тайах муҥнаахтан таммалаабыт хааны,эти,сыаны тэпсиллибит чигдиттэн булан сиэн аһаан ырааппыттар эбит. Доҕор ол улайтан көҥөнөн “хрр хаар,хаар”- диэн били анныгар тайах төбөтө баар тиитигэр сохсос кынна. Ол бу диэкки олоотоон турулус ирилис көрүөлээн бара сиргэ хам тоҥон хаалбыт төбө таһыгар кэлэн түһэн баран “хлл хлл”- диэн иһин түгэҕэр саҥарда. Арай тоҥ тайах төбөтүн икки хараҕа суох көмүскэтэ чөҥөрүйэн көһүннэ. Доҕор обургу ойуоккалаан кэлэн тоҥ төбөнү иккитэ үстэ тоҥсуйан көрөн баран мантан туһа тахсыа суоҕун билэн “холуп холууп”- диэт өрө көтөн тахсан Саалкат диэкки тииттэри үрдүнэн көтө турда. Ээ һатана оҕонньотторго барда ээ. Тобох ибэх бырахтаҕа ээ оҕонньор, бэҕэһээ андаатардарын тууһун көрбүттэрэ.
Саалкат Эбэтин ытык хаһаайына Уйбаан оҕонньор тыла кулгааҕа суох быраатыныын бу Эбэ дьогдьойор саалыгар билиини миинньэ кыра үүттээн оҕото туттаннар олорбуттара ыраатта. Кырдьаҕас дьон сиэринэн күҥҥэ сытан олорон тахсаллар. Доҕор кэлэн дьиэ таһыгар турар баҕанаҕа олорон тулатын чинчилээн баран кулуу халык туттан кэлбитин биллэрэн аргыый “хооуур”-диэн тоҥхоҥнуу олордо. Эбээлээх үрэҕин диэккиттэн Харбалаах аартыгыттан Уйбаан оҕонньор быраатынаан хайыһарынан оҥоһуллубут салааскаҕа аҕыйах көтөх уокка оттор мас тиэнэн биирэ үтэн биирэ быанан соһон аҕылаан мэҥиэлээн кэлэн дьиэлэрин таһыгар тохтоотулар. Баҕанаҕа олорор Доҕорун көрөн баран Уйбаан “ээ һатана кэлбиккин дуу, тайах мыатарагын сиэн токкун быһыылаах”- диэбитин Доҕор обургу сэрэйбиттии “ххрр хур хуур”- диэн кырдьаҕастары уруйдуу көрүстэ. Доҕор доҕоро өлүөҕүттэн бу кырдьаҕастары булсубута ыраатта. Быйылгыттан ырааппат буолбуттар оҕонньор Эбэтигэр сайын илимниир . Онтун соботуттан кырдьаҕас суолга эмиэ өлүүлүүр. Онно үөрэнэн оҕонньоттор ханна эбит бардахтарына арыалдьыт көтөр буолан иннилэригэр кэннилэригэр түһэн дабдахаччыйар. Илим көрөн киирдэхтэринэ онно турар хаппыт тииккэ хам бааччы кэтэһэн олорооччу.
Бүгүн дьэ халлаан тымныйбыт суор кыламаннара кырыаран маҥхайан көстөр. Уйбаан соһон кэлбит мастарыттан кыраны көтөҕөн дьиэтигэр киирээтин кытта оһох турбатыттан күөх буруо оргууй унаарыйан тахсан иһэн тыалга саба бэрдэрэн булуус ампаарын эркинигэр охсуллаат салгыҥҥа дьайҕаран симэлийэр хаалар. Быраата соһон кэлбит мастарын тиэргэҥҥэ таһа сылдьан “ыҥаах,ҥаах”- дии дии Доҕор суордуун тугу эрэ дьиктини кэпсэтэрдии далбаатыыр. Уйбаан оҕонньор дьэ иһиттэн ириэнэх андаатары кутуругуттан тутан тахсан Доҕор олорор баҕанатын төрдүн диэкки быраҕан баран көхсүн этиһэн “кххм”- диэт төттөрү киирэн хаалла. Бүгүҥҥү кылгас күн бүтэн киэһээҥҥи үөл дүөл буолан Эбэ кэтит иэнэ чуҥкуйан хаалла. Доҕор суор сабдык ибдик аһаат онтуттан үөрбүттүү махтанан үстэ хаста хаһыытаат көтөн кыырайан тахсан кыра үүттээн дьиэ үрдүнэн хололуу хамыйахтаан суруллан кынатын тыаһа сурдурҕаан бөлүүн хоммут сирин диэки баран иһэн киэһээҥҥи борукка киирэн сүтэн хаалла.
Балаҕаннаахтан тахсар Тыкаарылаахха түһэр ыллык суол туораан сис ортотугар чөҥөрүйэн сытар Көтөх диэн төгүрүк күөлгэ бэдэр кыыл ыырданан сытар. Аҕыйах ийэ ууһа куобаҕы тутан сиэн бүтэрэн эрэр. Ол быыһыгар Көтөх андаатарын бултаһар. Били икки атах кэлэн барбыта үнүр. Өөр соҕус кэриигэ чээччэйбитин көрөн сэрэхэдийэн сылдьар. Оҕуруктаах өйдөөх икки атах обургу булгу тугу эрэ кыммыта буолуо диэн бүгүнү быһа дулҕалаах маар саҕатыгар түүрүллэн баран сытан таҕыста. Ол сытан ыраах илин диэкки хаста да суор үөрүүлээх кыланыытын истэн ол диэкки бараары кынан баран маннааҕы бүтэй бүөрдээх куобаҕы тутан сиириттэн тардыстан тохтоон бу сытар. Тоҕо икки атах кэлэн барбытын кыыл таайа сатыыр.
Былырыын Улахан Тиһэҥдэҕэ ийэтинээн иккиэ этилэр эмиэ маннык ийэ ууһа куобахха түбэһэн бэккэ да сырыттахтарына эмиэ итинник икки атах кэлэн барбыта. Онтон сарсыныгар ийэтэ эрэйдээх тимир киилэҕэ ытыттаран суорума суолламмыта. Хата кини кыл тыына суолун онон манан бугуйан тэскилээбитэ. Бэдэр сэрэммиттии бэҕэһээҥҥи суолун устун чөм чөм үктэнэн бөлүүн тото аһаан баран бүгэн сытар куобахха үөмэн истэ.
Убай Биитэр сарсыарда үлэтин үмүрүтээт аһыы сии охсоот эрэллээх атын туут хайыһарын кэтэн хас да хонуктааха ииппит хапкаанын көрө иҥнибэтэх буоллаҕына эһиэм диэн баран иһэр. Бу туут хайыһары кини бэйэтэ оҥостор . Хомустаах сиһиттэн көнө саастаах хаппыт куруҥаҕы булан дьэ сэрэнэн ытаһаннан хайытар икки үс миэтэрэ уһуннааҕы. Чараас кына сытыы сүгэнэн суоран баран устуруустуур онтон төбөтүн кэдэтэригэр оһоххо сылыта сылыта арыынан умунуохтаан баран киһи эҥин сылдьыбат сиригэр төбөтүттэн иилэн кээһэр. Хас да күн оннук туран төбөтө кэдэйэн хаалар хайыһар буоллаҕа ол. Ааспыкка Кутурҕан маарыгар андаатар этин балбаах аҥарын сүгэн илдьэн бырахпыттар ааттаах улахан солоҥдо кэлбитигэр хапкаан ууран ааста. Аһы булан сэрэҕин сүтэрэн иҥнэр ини дии санаата. Солоҥдо иҥсэтин кыаммат моҕус кыыл дьэ хайаһар. Халлаан былытыран бүгүн ичигэс. Көтөх чугаһаан Убай Биитэр олоро түһэн сынньана,бу кэлин атахтарын сүһүөхтэрэ нуойдаан ыалдьар буолтар ээ,түүн уҥуохтара кыйан кыайан утуйбат буолан хаалла диэн санаа ыаһаҕа кынан олорболуу түстэ. Иһигэр били кыыл хайыспыта буолла диэн ботугураат, санныттан туоһапкатын ылан сэрэххэ буулдьа угунна уонна туоһапкатын сомуогун түһэрэн баран,турбалыы түһээт Көтөх диэкки хаама турда.
Бэдэр обургу үҥа атаҕынан урукку олугар үктээтин кытта туох эрэ тыаһа “чаас”- кыннатын кытта атаҕын кыайан үспүөйдээн өрө тардан ылбата. Үс тарбаҕыттан тимир килиэ уобуруччуга хаптаран бастааҥҥы уоҕар ыарыытын да билбэккэ мөҕүстэ. Онтон амырыын ыарыы сүрэҕэр тиийэ биллэн барда ээ.

Бэдэр иҥсэтигэр сэрэҕин умнан икки хонуктаахха кини суолугар Убай уурбут хапкааныгар уҥа илин атаҕын үс тарбаҕыттан хаптаран түүнү быһа мөҕүстэ. Тимир ытарча ыбылы ылбытын ыһыктыбакка атаҕын тарбахтарыттан хаан оҕуолаан таҕыста. Хапҥааҥҥа бааллыбыт торуос төбөтүгэр бааллыбыт мас онно манна иҥиннэҕин аайы тарбахтарын ыарыыта сүрэҕэр тиийэ кэйиэлиир. Ол ыарыытын тулуйа сатаан сыта түһэн баран аны соһулла сылдьар маһыгар тииһинэн түстэ. Арай түүҥҥү туолбут ый дьэлтэйэн аны туох алдьархайа буоларын кэтэһэн аадьуо арҕаа устан истэ уонна өлөр өлүүттэн быыһаммыт куобах Силээкээҥҥэ аһыы тахсар ороҕун устун бу араллаантан куттанан суурэн бурҕайан хаалла. Оо абаккалаах иҥсэ мэнэгэй алыбар ылларан бу алдьархайга түбэстэҕиэн. Чээҥкээйи маһын ытырбытынан сыта түһээт бэдэр көхсүн тыаһа кырылыы түстэ да маһын тосту хадьырыйан кээстэ. Соһулла сылдьар мастан босхолоноот хапкааннаах атаҕын өрө көтөҕөн баран эргэ нууча суолун омоонунан Тыкаарылаах диэкки барда. Үс атахтаах бэдэр сотору сотору хапкааннаах атаҕын саланан сыта түһэ түһэ бу сиртэн тэскилээн үрүйэҕэ киирэн үнүөхтүү турда. Сарсыардааҥҥы саһарҕа бу иэдээни арай кини көрбөккө үөрүү өрөгөй кыымын ыһан өрө күөрэйэн таҕыста. Кыһыҥҥы тоҥ айылҕа манна туох да буолбатаҕын курдук тоҥон дьиппиэрэн мэлдьэһэн кэбистэ.
Убай Көтөххө киирэн күөл уҥуор үнүрүүн хапкаан ииппит сирин диэкки көрүөлээн баран “иҥнибэтэх дуу арааһа”-диэт хапкаан ииппит сирин диэкки барда. Хапкааннаах сиригэр чугаһаат ииппит сирин маһа ото тэпсиллибитин уонна кыра тииттэр,талахтар тостон,кэрбэнэн сыталларын көрөөт “баар”- диэн сүрэҕэр үөрүү кыма саҕыллан иннин хоту түһүнэн кээстэ. Дэлби тэпсиллэн чигди буолбут сиргэ тиийэн тула мала көрүөлээн кыылын көрдөөтө. “Тугуй,барбыт”- диэн хомойон “түү,модьу маһы баайбакка сыыстардахпыын”- диэт сибилигин үөрүүтүттэн өрүкүйбүт сүрэҕэ тэбэрэ бытааран урукку чөлүгэр түһэн иччитин аһыммыттыы “тиҥ тиҥ тиҥ”- тэбэн уоскуйан барда. Хапкааннаах булда ханан барбытын хайан суоллаан көрөн баран төнүннэ.
Доҕор обургу бүгүн тугу үссэнэн тыыннаах буолар дьылҕатын саныыр. Билигин кинини эдэр суордар чугаһаппаттар. Боҕуу кынан эрэйдэммэттэр, кинилэр эмиэ бу тымныы дойдуга аһыыр аһаабат сылдьан күнү,ыйы бүтэрэ сатыыллар. Биирдэ эбит кинилэр бултарыгар түбэстэххэ тобулута тоҥсуйаары хаайаннар үүрэн кээһэллэр дии санаат өкөгөр тиитигэр өссө Да олоруоҕун кукаакылар сатаналар тулатыгар сарымтахтананнар уйгуурдан кээстилэр. Ыраах ханна эрэ уһун сиэллээх,лаппаҕар туйахтаах кыыллар хоочугураһар тыастара тымныыга иһиллэр. Били доҕоро баарыгар манна икки бөрө кыстааччы . Сэттэ Элгээн уонна Ыстааннаах түбэтинэн итинник кыыллары дьэ тутан,охтортуур этилэр. Ол бөрөлөр тобохторуттан тииһинэн үчүгэйдик да кыстаабыппыт. Бээ ол барахсаттар инньэ Чиллэ диэкки барбыттара да эргийбэтэхтэрэ быданнаата. Кинилэр обургулар ханна эрэ астаах сири булан сырыттахтара. Доҕор билигин кырдьан бэйэтэ да бултаан аһыыра ыараан бээтин курдук кырдьаҕас Саалкат оҕонньотторун булбута хаһыс да сыла. Ол бу тобох ибэх быраҕан биэрэллэрин күүтэн дьиэ таһыгар турар баҕанаҕа күнү күннээн олорооччу. “Хаар хаар”- диэт олорор мутугуттан аргыый көтөн тахсан Саалкат диэкки тоҥ салгыны хайытан ууну харбыыр курдук дайбыы турда. Тахсыбыт күн тымныыга өлбөөрөн ылаат имэ тэптэрэн кытаран кыыһан турда.
Уйбаан оҕонньор күн тахсыыта туран оһоҕун оттон бүтүннүү тулата уот сиэн хараарбыт чаанньыгар муус уутун кутан халыгыратаат итийэн эрэр билиитэҕэ ууран баран былыргы “океан”- диэн салгын араадьыйатын холбоон сарсыардааҥҥы сонуннары истэ сытта. Быраата Тыла суох онно эрэ наадыйбакка утуйа сытар. Сонуннар бүтэн аны биир ханнык эрэ ырыаһыт ыллаан эрдэҕинэ таһырдьа Доҕор обургу кэлэн “холууп холуп”- диэбитин истэн “һээ,һатана бүгүн тоҕо эрдэлэтэ күтүр”- диэт туран таҥнан таһырдьа тахсыбытын Доҕор тоҥхоҥнуу көрүстэ. Дьиэттэн тутан тахсыбыт андаатарын аҥарын быраҕаат “эн эрэ сиэн дуо”- диэт тиэргэнин таһыгар туран олорор Эбэтин төгүрүччү ундаардаан сылгылар кэлэннэр билиигэ хаһан аһыы сылдьалларын көрөн үөрбүттүү “ээ барахсаттар кэлбиттэр”- диэт дьиэтигэр киирэн хаалла. Оһох буруота көбүс көнөтүк халлааны харбаһан тахса турда.
Оҕонньор Күһүт кырыытыгар ииппит куобаҕын туһахтарын көрө бараары таҥнан саптан тахсыбыта суора суох эбит . “Күтүр тоҥ андаатар аҥарын сии охсубута буолуо дуо”-дии санаат андаатар аҥарын бырахпыт сирин диэкки көрдө да суох эбит .”Баҕайы көҥкөйбүт дуу”- диэн баран туһахтардаах кырыытын диэкки тайах маһын ылан олугун устун атыылаан истэ. Иннигэр суор саҥата “хоор хоор хоор”- диэбитин истэр “көр эрэ ити һатананы,туһахпын кэрийэ барбыт дии”- диэн иһигэр кыһыйа санаата. Күһүт ааттыгар ииппит туһаҕар мах маҕан бэйэлээх куобах иҥнэн баран тыыннаах олорор эбит. Оҕонньор онно бадьаалаан тиийэн тутан ылбытыгар куобах эрэйдээх кутталыттан ытаан ньарылаабытын сүрэҕин ыбылы тутан утутан кээстэ. Доҕор обургу тииккэ олорон үөрбүттүү “хор хоор”- диэн Күһүт диэкки күпсүйэ турда. Оҕонньор Доҕор кэнниттэн атаҕын суолун устун тайаҕар тайанан бэдьээлээн истэ.
Күһүт Эбэтэ ааттаах эмис бөдөҥ Соболоох күөл. Сайын мантан оччуттар илимнээн сииллэр. Күнүскү омурҕаҥҥа лигиччи буһастан сиэччилэр. Дьэ уонна Саалкат киэҥ иэннигэр от бөҕөнү оттууллар этэ. Сата түбэтигэр саамай өҥ оттоох сир. Оҕонньор икки куобахтаах төннүннэ, кырдьаҕас суор Доҕор иннигэр туох сонун саҥа баарын үөһэттэн көрөн сэрэтэ, кэпсии истэ.
Күнүскү аһын аһаан баран Тыла суох богдоччу таҥнан тахсан хайыһарын кэтэн туоһапкатын сүгэн баран “кхм хаах”- диэт силлээн кээһээт Эбэтин ортотунан Сэбигидьээн артыгын көрбүтүнэн хаама турда. Хапкааннарын көрө бардаҕа. Баччыр оҕо сылдьан саҥарара үһү ээ онтон былыр дьиэҕэ соҕотоҕун хаалларан баран дьоно онно манна үлэҕэ сылдьан баран киирбиттэрэ уоллара саҥарбат, истибэт буолан хаалбыт. Ааттаах бааттаах киһи баай хара тыа маанылаан булда киниэхэ киирэр дьэ. Сити баран Сэбигидьээннэринэн ,Болуунчаннан , Быданынан эргийэн кэлэр. Сороҕор бөчүгүрэстээх кэлээччи. Доҕор кинини хаһан Да батыспат. Кинилэр икки ардыларыгар туох эрэ көстүбэт мэһэй баар курдук.

Салгыыта тахсыаҕа.

~~Баһылай~~.